Nak Cadiak Sungguah Baguru

Nak mulia batabua urai

Nak tuah tagak di nan manang

Nak cadiak sungguah baguru

Nak kayo kuaik mancari

Oleh: Eka Meigalia (Dosen Sastra Minangkabau FIB Unand)

Alah manjadi kudaraik dari Allah satiok diri manusia andak manjadi mulia, batuah, cadiak, sarato kayo. Rasonyo samparono bana manjadi manusia kalaulah dapek kaampeknyo. Sarupo papatah di ateh. Di kaampek barih tu selalu dimulai jo kato nak. Kato nak di siko samo jo hendak. Aratinyo ‘mau, akan, bermaksud akan’. Jadi kato nak aratinyo di siko manyatokan hal nan diinginan, nan dinio, nan dituju. Yaitu nak mulia, nak batuah, nak cadiak, nak kayo.

Mulia manuruik kamus aratinyo ado tigo. Partamu aratinyo ‘tinggi (takaik pangkek, jabatan), dihormati’. Kaduo ‘elok budinyo’. Katigo ‘baharago, bamutu (takaik logam sarupo ameh atau perak)’. Untuak manusia tantu mulia nan dimukasuik adolah baharago dan diharagoi karano pangkek atau juo karano budinyo.

Tuah aratinyo ado tigo pulo. Partamu ‘sakti, kiramaik, sarato barakaik nan mandatangan untuang’. Kaduo ‘baruntuang, sanang bahagia’. Katigo ‘istimewa, unggul’. Katigo arati dari kato tuah itu adolah hal-hal nan memang diingini dek satiok manusia. Sadangkan mukasuik tuah dalam papatah di ateh adolah istimewa dipandang urang lain.

Barikuiknyo kato cadiak. Bahaso Indonesianyo cerdik, aratinyo ‘panjang aka, banyak aka’. Apokah urang cadiak samo jo urang pandai? Kato cadiak ruponyo dianggap indak hanyo punyo ilimu, murah manangkok apo nan diajakan sarupo halnyo istilah pandai. Cadiak labiah lo lai dari sakadar pandai. Urang cadiak dan dianggap cadiak katiko inyo bisa lapeh dari sagalo masalah jo aka nyo surang. Jadi nyo banyak aka, indak tajatuah atau manyarah hanyo karano ado masalah. Urang cadiak iko juo dianggap dapek jadi tampek batanyo jo mangadu dek urang nan ado di sakaliliangnyo.

Dandi barih nan ka ampek ado kato kayo. Kato kayo ko ruponyo ado tigo pulo aratinyo. Ado kayo nan ba arati punyo banyak harato. Kayo bisa juo ba ararti punyo banyak (manyimpan banyak atau manganduang banyak hasia bumi).  Kayo ko juo dapek ba arati bakuaso, khusus untuak manyabuik Tuhan. Untuak manusia, kayo nan dimukasuik dalam papatah ko adolah punyo banyak harato.

Jadi nan diinginan dan dituju dalam papatah di ateh adolah diharagoi, baruntuang jo sanang, dapek manyalasaian apo pun masalah nan tibo, sarato punyo banyak harato. Kasadonyo disampaikan jo ungkapan ‘nak mulia, nak tuah, nak cadiak, nak kayo’. Tapi apo nan di tuju tu ado syaraik nan harus dikarajoan. Ado nan harus di usahoan.

Nak mulia batabua urai. Kato batabua kato dasarnyo adolah tabua nan aratinyo ‘manyamai, mahambuaan’. Sadangkan kato batabua bisa digunoan untuak manyabuik kain nan basulam banang ameh atau perak. Bisa juo digunoan untuak manyabuik urang nan sanang mambagi haratonyo atau basidakah. Kato batabua di siko labiah tapek bararti “sanang mambagi harato’ karano bakaik jo kato nan sasudahnyo, urai. Urai aratinyo ‘ameh’. Mako kato batabua nan diiriangi dek kato urai aratinyo adolah baderma, basadakah, babagi harato. Kalau dihubuangan jo bagian nan di muko, yaitu nak mulia(diharagoi), mako syaraiknyo adolah harus sanang mambagi harato. Mulia di siko juo ditujukan untuak urang nan dianggap elok budi nyo dan itu bahubuangan jo kamurahannyo dalam babagi.

Salanjuiknyo nak tuah tagak di nan manang. Tagak samo jo badiri luruih. Tapi tagak juo bisa bararti ‘taguah, indak barubah’. Dihubuangan jo kato sasudahnyo, yaitu di nan manang, mako tagak di sikola biah tapek bararti ‘taguah’. Kato manang memang ado banyak pulo aratinyo. Antaro lain ba arati ‘mangalahan lawan’. Salain itu, manang juo dapek bararti ‘dinyatoan bana’. Mako tagak di nan manang aratinyo taguah jo nan bana. Kalau nio diharagoi, dipandang istimewa dek urang lain, mako harus taguah jo nan bana.

Barih nan katigo, nak cadiak sungguah baguru. Kato sungguah aratinyo ‘sapanuah hati’. Sadangkan baguru aratinyo ‘baraja’. Mako nan dimukasuik jo sungguah baguru di siko ado lah sapanuah hati baraja, mancari ilmu. Ilmu ko bisa di dapek di mano sajo. Indak harus di sekolah sajo malalui guru atau buku-buku palajaran. Tapi baraja juo bisa dilakukan jo mangamati, mancaliak ka pangalaman nan sudah-sudah. Samakin banyak pengalaman, mako akan samakin banyak pulo ilimu urang tu. Mako kalau nio manjadi urang nan cadiak, handaknyo sapanuah hati, basungguah-sungguah mancari ilimu di mano sajo dan dari ma sajo.

Terakhir nak kayo kuaik mancari. Kuaik aratinyo adobanyak, yaitu‘banyak tanago’, ‘tahan’, ‘indak murah goyang’, ‘tahan’, ‘mampu, kuaso’. Sadangkan mancari aratinyo ‘bausaho mandapekan’. Mancari juo diaratkian ‘bausaho mandapekan rasaki’. Mako kuaik mancari aratinyo nan paliang tapek adolah banyak tanago untuak bausaho mandapekan rasaki. Kalau nio manjadi urang nan banyak harato, tantu harus punyo banyak tanago sarato kakuatan untuak taruih mancari rasaki.

Papatah di ateh labiah tapek disabuik padoman hiduik. Sakaligus pasan supayo satiok individu tu bausaho sakuaik nan inyo bisa untuak mandapek kadudukan sarato tampek nan paliang baiak. Saruponan alah disabuik di awal, satiok manusia hakikaiknyo nio manjadi mulia, batuah, cadiak, sarato kayo. Nan tasirek dalam papatah tu adolah bahaso untuak mancapai itu sadonyo ndak bisa hanyo jo diam sajo.Baharok dan bamimpi sajo untuak mandapeknyo. Mako nan disuruah adolah apo-apo nan disabuik sasudahnyo. Nan harus dikarajoan iyolah, sanang babagi harato atau basidakah, taguah jo nan bana, basungguah-sungguah mancari ilimu, sarato kuaik mancari rasaki. Jadi sadonyo didapek jo usaho. Hasianyo juo tagantuang dari usaho masiang-masiang. Urang nan paliang mulia tantu urang nan paliang banyak babagi haratonyo jo urang lain. Urang nan paliang batuah adolah urang nan paliang taguah jo bana. Urang nan paliang cadiak adolah urang nan paliang banyak ilimunyo. Dan urang nan paliang kayo adolah urang nan paliang kuaik mancari.