Nan Boneh Naknyo Tingga, Nan Ampo Naknyo Tabang

Nan boneh naknyo tingga, nan ampo naknyo tabang

Oleh: Eka Meigalia*

Tanggal 30 September nan kapatang, tapeknyo tahun 2019 ko adolah tanggal nan ndak kadilupo dek urang awak. Utamonyo nan tingga di Padang jo Pariaman. Tapek 10 tahun nan silam, Padang jo daerah nan tadakek dihoyak gampo gadang. Baitu banyak kahilangan katiko tu. Baiak itu harato atau pun nyao. Mako, di tanggal 30 September ko pulo lah urang-urang maingek baliak kajadian di tahun 2009 nan tun.

Mangana-ngana maso nan silam ko lai ado bahubuangan pulo jo papatah nan ka dibahas kini ko. Nan boneh naknyo tingga, nan ampo naknyo tabang. Sarupo banyak ditamuan di papatah lainnyo, papatah iko dimulai pulo jo kato nan. Aratinyo jo fungsi kato tu samo samo jo kato yang dalam bahaso Indonesia. Salanjuiknyo kato boneh. Dalam bahaso Indonesia, kato boneh ko diterjemahan manjadi bernas. Agak balain bunyinyo dan ndak banyak pulo nan tau. Aratinyo ‘barisi panuah (untuak bijo-bijoan sarupo padi)’. Barisi panuah untuak istilah boneh ko dapek juo dipakai untuak manyabuik bisua nan lah barisi panuah sampai-sampai hampia malatuih. Urang awak acok juo mamakai kato boneh untuak manyabuik badan nan gapuak, padek, barisi. Kalo bahaso Indonesianyo disabuik montok.

Salanjuiknyo kato naknyo. Sabananyo kato ko asanyo duo kato. Partamu kato nak nan aratinyo ‘handak, kahandak’. Kato tu diagiah ujuang -nyo nan samo fungsinyo jo akhiran -nya dalam bahaso Indonesia. Mako kato naknyo samo aratinyo jo ‘handaknyo’. Sasudah kato naknyo tu, ado kato tingga. Kato tingga ko banyak aratinyo. Ado nan aratinyo ‘masih di tampek nan samo, indak bapindah’. Ado pulo nan aratinyo adolah manunjuak ka urang nan indak naiak kelas di sakolah. Untuak hasia dari pangurangan biasonyo juo disabuik tingga. Misalnyo duo kabau dijua ciek, mako kabau jadinyo tingga ciek. Tingga juo dapek digunoan untuak manunjuak apo-apo nan ado di balakang. Tapi untuak kato tingga nan ado dalam papatah tu aratinyo adolah ‘nan tasiso’. Karano kato tingga tu hanyo manunjuak ka nan boneh. Salain nan boneh dijalehan pado kalimaik salanjuiknyo, nan ampo naknyo tabang.

Kato ampo aratinyo adolah ‘kosong atau ndak barisi’. Biaso kalau tibo di padi urang sabuik padi ampo. Padi nan indak baguno karano ndak barisi tadi. Pado papatah di ateh, nan ampo tadi tu disabuik naknyo tabang. Samo jo handaknyo tabang. Tabang nan dimukasuik di siko adolah terbang ‘manggarik atau malayang di udaro’. Sabananyo dalam bahaso Minang kato tabang  tu dapek pulo baarati ‘mamotong batang kayu (pohon) nan gadang. Tapi sarupo nan dijalehan tadi, kato tabang tu aratinyo dalam papatah ko adolah ‘manggarik malayang di udaro’.

Ungkapan nan boneh naknyo tingga, nan ampo naknyo tabang ko dalam arati nan sabananyo dapek ditamuan dalam karajo nan manyangkuik jo manyabik (memanen) padi. Partamu-tamu padi nan lah masak disabik. Karajo dilanjuikan jo malambuik atau mairiak. Malambuik ko adolah karajo maampeh-ampehan batang padi nan lah disabik tadi sahinggo tapisah padi dari batangnyo. Salanjuiknyo ado nan disabuik jo mangipeh. Mangipeh ko tujuannyo adolah mamisahan padi ampo sarato daun-daun nan masih tatingga dari padi nan barisi. Dalam proses mangipeh ko lah sasuai ungkapan nan boneh naknyo tingga, nan ampo naknyo tabang. Padi nan barisi nan diharokan tingga. Kalau nan ndak barisi atau ampo tadi bialah tabang sahingga tapisah dari nan barisi tadi.

Di baliak mukasuik dari ungkapan nan lah dijalehan di ateh, ado mukasuik nan labiah dalam sahinggo manjadi papatah bagi awak basamo. Aratinyo ungkapan tadi tu dapek dijadian sabagai padoman hiduik. Nan boneh dapek juo disamoan jo hal-hal nan elok, nan baiak, sarato baguno. Sadangkan nan ampo adolah hal-hal nan indak elok, kurang sasuai, dan ndak ado manpaat. Karano itu, banyak hal nan ado di sakaliliang awak nan paralu wak sariang ma nan elok jo ma nan ndak elok tadi. Tibo nan elok tantu dipakai. Nan indak elok bialah lapeh ibaraiknyo mangipeh padi tadi.

Baliak ka mangana gampo nan tajadi di Padang 10 tahun nan lalu. Kutiko tu hari manjalang sanjo. Jikok nan karajo lah baransua baliak ka rumah. Tapi ndak saketek pulo urang nan masih karajo. Utamonyo anak-anak nan sadang les. Tibo-tibo gampo mahoyak. Nan sadang tagak sajo sampai rabah dek kuaiknyo gampo katiko tu. Motor-motor nan sadang parkir alah rabah. Banyak bangunan nan indak kuaik Manahan hoyak gampo. Ado nan hancua sabagian. Ado pulo nan maharam habih. Samantaro urang-urang banyak pulo nan takuruang di dalamnyo.

Indak lamo sasudah tu, malam tibo. Hari kalam, samantaro listrik alah mati. Indak dapek dibayangan baliak bara ka rusuah jo susahnyo urang-urang katiko tu. Di Pariaman pulo, ado nagari nan habih tatimbun tanah nan bagoyang. Dek nagari tu ado di lambah, tanah-tanah nan tinggi bageser dan jatuah ka lambah tu. Iyo ndak taituang banyaknyo korban nyao. Baitu juo jo korban harato. Rumah, kantua, sakolah, musajik, rumah sakik, rato-rato rusak. Baiak rusak saketek atau rusak banyak.

Jikok dikana, iyo nan buruak sajo rasonyo nan ado dalam kajadian itu. Sabanyak nan takana, sabanyak itu pulo nan buruaknyo. Tapi jikok buruak sajo nan ado di dalam tu, untuak apo pulo awak taruih maingek, manganang kajadian tu. Utamonyo satiok tanggal 30 September. Di Padang sampai dibuek bana Tugu Gampo untuak maingek kajadian itu.

Di sikolah papatah nan boneh naknyo tingga, nan ampo naknyo tabang tapakai. Dari kajadian tahun 2009 tu, ado pulo hal elok jo bamanpaat jikok dikana-kana. Karano kajadian katiko itu lah awak di Padang utamonyo, Sumatera Barat nan labiah laweh, bisa elok-elok. Elok-elok jikok mambuek rumah atau Gedung. Tantu dibuek nan tahan gampo. Awak juo manjadi samakin paham basonyo nagari awak ko adolah nagari nan rawan jo bancano. Nan paliang ditakuikan bana adolah tsunami. Tapi di Kota Padang kini lah banyak pulo  bangunan nan dibuek untuak manyalamaikan diri jikok tajadi tsunami tu. Aratinyo dari kajadian itu banyak palajaran nan diambiak. Jikok hanyo mangana-ngana hati nan rusuah. Mangana-ngana apo nan lah ilang, ndak ado manpaaiknyo. Mako nan buruak-buruak tu bialah tabang sarupo papatah tadi. Nan ampo naknyo tabang. Nan bonehnyo adolah palajaran dari kajadian itu untuak awak labiah manjago kasalamatan. Ndak lupo untuak labiah mandakekan diri ka Allah. Itulah nan handaknyo tingga sabagai nan boneh tadi.

*Dosen Sastra Minangkabau FIB Unand